“Qarabağdan Amasiyaya könül körpüsü” salan Həmzə Nigari kimdir? - FOTOLAR
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
May ayının 31-də MİRAS Mədəni
İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi, Qafqaz Universiteti Qafqaz
Araşdırmaları İnstitutu, Amasiya Valiliyi, Amasiya Bələdiyyəsi, Amasiya
Universiteti, Azərbaycan Türkləri Kültür, Sanat və Dayanışma Dərnəyinin
birgə təşkilatçılığı ilə Türkiyənin Amasya Universitetində “Qarabağdan
Amasiyaya könül körpüsü – Beynəlxalq Həmzə Nigari simpoziumu” keçirildi.
Simpoziumun
açılış mərasimində Azərbaycan Türkləri Kültür, Sanat və Dayanışma
Dərnəyinin sədri Mütəllib Ulutanrıverdi, həmin dərnəyin fəxri üzvü Orhan
Kayıhan, Amasiya Universitetinin rektoru, professor Metin Orbay,
Giresun Universitetinin rektoru, professor Aygün Attar iştirakçıları
salamlayaraq Həmzə Nigarinin ömür yolu və yaradıcılığı haqqında
mülahizələrini paylaşdılar.
Natiqlər Qarabağ
mövzusunu xüsusi olaraq dilə gətirməklə gələcəkdə Həmzə Nigari
simpoziumlarından birini Qarabağda təşkil eləmək arzusunu bildirdilər.
Nəzərə
çatdırıldı ki, Qarabağ ədəbi irsinin Amasiyada Həmzə Nigari ilə davam
etməsi türk dünyası tarixində böyük hadisədir, araşdırılmağa hər zaman
ehtiyac duyulur.
Simpoziumda çıxış edən
Azərbaycanın millət vəkili Qənirə Paşayeva dedi ki, Amasiya XIX əsrdə
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən köçən insanlara qucaq açıb: “Amasiya
bizim üçün qürur və fəxr bölgəsidir. Bu gün Həmzə Nigarini təkcə anmaq
yox, gənclərə lazımi şəkildə anlatmaq, onun zəngin elmi-nəzəri irsinə
sahiblik duyğularını aşılamaq vacibdir”.
İyunun
1-də simpozium iki bölmədə öz işini davam etdirdi. Bölmə iclaslarında
Azərbaycan və Türkiyədən olan 50-dən çox ədəbiyyatşünas, dilçi,
mənbəşünas, tarixçi, folklorşünas, memar, filosofların və digər elm
adamlarının Şərq fəlsəfəsi, Həmzə Nigarinin dövrü, həyatı, poetikası,
müəllimləri, ədəbi irsində Qarabağ ruhu, divan ədəbiyyatı, siyasi və
mədəni həyatın səhifələri, dil və ədəbi özəlliklər, dil və üslub
xüsusiyyətləri, XIX əsr İslam bölgəsinə təsiri, şeiriyyətin seyri və
mənəvi-mədəni tarixin təsviri mövzuları ətrafında məruzələri
dinlənildi.
Həmzə Nigarinin divanından
səsləndirilən parçalar dinləyicilərin ruhunu oxşadı, onlara Qarabağ
acısını canlı şəkildə bir daha yaşatdı.
Simpozium
iştirakçıları Amasiya şəhərinin tarixi və görməli yerləri ilə, o
cümlədən Həmzə Nigari və İsmayıl Şirvaninin türbələrini ziyarət etdilər.
Amasiya valisi Abdil Celil Öz və Amasiya Universitetinin rektoru Metin Orbay Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etdi.
Simpozium
çərçivəsində keçirilən tədbirlər Türkiyə mediasında geniş
işıqlandırıldı, açılış mərasimi isə TRT- AVAZ kanalı ilə canlı
yayımlandı:
Canan diləyən dağdağai-cana düşərmi?
Can istəyən əndişeyi-canana düşərmi?
Girdik rahi-sevdaya cünunuz, bizə namus
Lazım deyil, ey dil ki, bu iş şana düşərmi?
Haqqa
hədsiz eşqini, Onun yolunda pərvasız sərgərdan halını ifadə edən
Qarabağlı Mir Həmzə Nigari aşiqanə şeirləri ilə təsəvvüf ədəbiyyatının
önəmli bir şairi, könüllər sultanı, böyük bir sufi şəxsiyyətdir.
Azərbaycanda
Qarabağ xanlığının Bərgüşad mahalının Cicimli kəndində, 1798-ci ildə
dünyaya gəlib. Atası Mir Paşa adı ilə tanınan Mir Rüknəddin əfəndi,
anası isə Qızxanımdır. Həmzə əfəndi uşaqlığını Cicimlidə keçirib.
Sadə
bir həyat sürər, tay-tuş və yaşıdları kimi o da silah, barıt, qurşun,
saçma kimi odlu silahlara həvəs göstərər, bunlarla məşğul olarmış. 15
yaşına qədər molla yanına göndərilsə də molla təhsili almaqdan imtina
eləmişdi. Axırda anasının danlaqlarından zara gəlib, kənddən qaçaraq o
zamanın məşhur müdərrislərindən Qaraqaş kəndindəki Mahmud əfəndinin
yanına gedərək, orada təhsilə başlamışdı.
Qaraqaşda
təhsil aldığı zaman Nurəddin əfəndi adlı bir şəxslə zövcəsi Nigar xanım
onun hər cür ehtiyacını qarşılamışdı; təhsili üçün lazım olan yardımı
da bu xanımdan görmüşdü. Kəsbi-feyz etməsində bu qadının dəstəyini
təqdir edərək “Nigari” təxəllüsünü götürmüş və divanında bu addan
istifadə eləmişdi.
Azərbaycandan çıxaraq öncə o vaxtlar
Sivasda yaşayan Kürdəmirli Şeyx İsmayıl Şirvaninin (1782-1848) yanına
gəlir. Bir rəvayətə görə isə cəddi Hz. Əlidən məna aləmində İsmayıl
Siracəddin Şirvani həzrətlərinin yanına yollanması, onun etibarlı
yardımlarına can verməsi əmrini alır, beləliklə, dərhal Qarabağdan yola
düşüb İsmayıl Şirvaninin himayə qanadlarının altına sığınır.
Həmzə
əfəndi mürşidi İsmayıl əfəndi Sivasda olduğu 1834-cü ildə Sivasdan
Amasiyaya birlikdə qayıdır və Gümüşlü Saraxxanə mədrəsələrində çilə
çəkir. Burada sufi tərbiyəsini tamamlayıb həccə gedir, qayıtdıqdan bir
müddət sonra mürşidi tərəfindən verilən irşad göstərişi ilə Qarabağa
dönür.
Cicimlidə müəllimlik etməklə bütün
Qarabağ mahalında şöhrət tapan Həmzə Nigari sonralar Salvartı yaylasında
Araz çayı kənarında yerləşən Mollaməhərrəmli kəndindən Allahverdi
əfəndinin qızı Əminə xanımla evlənir, ondan Siracəddin adlı oğlu dünyaya
gəlir.
Qarabağda evlənib övlad və ailə sahibi
olan Həmzə Nigari elm öyrətmək vəzifəsini də haqqınca yerinə yetirərək
ətraf əhalinin elm və ürfanından faydalanması üçün zamanını sərf edir.
Hər kəsi elm və ürfana həvəsləndirir, islamiyyətin əmr etdiyi qaydaları
öyrədir.
Ərzurum və İstanbulda yaşayan Həmzə
Nigari 1866-cı ildə dostları ilə birlikdə Amasiyaya gedərək Merzifonda
məskunlaşır, burada şeyxi İsmayıl Şirvaninin yerində uzun müddət ürfan
dərslərilə yanaşı, kəlam və məntiq, eləcə də Sədi Şirazini öyrədir.
Seyid
Nigarinin təsəvvüfi fəaliyyəti nəticəsində ətrafına çoxsaylı
tərəfdarlar toplanması ilə yanaşı, şöhrəti geniş yayılır və sevənləri,
ehtiram göstərənləri artır. Bundan narahat olanlar onun dövlət üçün
təhlükə olacağından qorxuya düşərək, iftira məktubu ilə hökumətə şikayət
edir. Nəticədə əvvəlcə Samsuna, sonra da Xarputa sürgün edilir.
1885-ci
ilin Qurban bayramında Mir Həmzə əfəndinin yanına bayramlaşmağa gəlmiş
vali Hacı Həsən Paşa ilə söhbətində vaxtının yaxınlaşdığına işarə edərək
vəfat etdikdə cənazəsinin Amasiyaya göndərilməsini, orada oğlu ilə bir
məkanda yatmaq istədiyini və ondan bu lütfü əsirgəməmələrini rica və
vəsiyyət eləyir.
Dəfn edilməzdən əvvəl
jandarma komandanı, məclisi-idarədən bir nümayəndə, bələdiyyə həkimi
gəlir və tabutun qapağını açaraq, cəsəddə dəyişiklik əlamətlərinin
olub-olmadığını yoxlayırlar. Heç bir dəyişiklik olmadığını görən
nümayəndələr cəsədin mumyalanmasından şübhələnərək sinəsini, bağrını
açır və buna dair də heç bir əlamət tapmadıqda təəccüb içində qalırlar.
Həmzə
Nigari həzrətləri 1885-ci ildə (məhərrəm ayının 13-ü, bazar ertesi
günü, 29 iyul) axşamüstü vəfat edir, cənazəsi vəsiyyətinə əsasən at
arabası ilə Xarputdan Amasiyaya aparılır.
Həmzə
əfəndinin müridi, Qazaxlı Hacı Mahmud əfəndinin səyilə Qarabağ, Qazax
və Borçalıdakı müridlərdən toplanan ianə ilə türbəsi, türbənin yanında
da bir məscid inşa edilib. Bu məscid Amasiyada indi də “Şirvanlı camisi”
adı ilə tanınır. Onun Türkiyəyə hicrətindən sonra xüsusən Hacı Mahmud
əfəndinin fəaliyyətləri nəticəsində Qafqazdan on minlərcə insan köç
edərək Amasya və ətrafına yerləşirlər.
Mürşidi İsmayıl Şirvani onun üçün belə söyləmişdi: “Mir Həmzə ilahi eşqlə məhvi-vücud olmuşdur. Onun mürşidi eşqdir”.
Mir
Həmzə Nigari əfəndi önəmli bir şairdir. Şeirlərində daha çox təsəvvüfi
mövzulara müraciət edib. XIX əsrdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında həm
əruz, həm xalq şeiri formalarında təsəvvüfi şeir yazan divan sahibi bir
şairdir. Şeirlərində ilahi eşq mövzusunu böyük bir səmimiyyət və
ustalıqla işləyib.
Həmzə Nigarinin Mühyiddin
ibn Ərəbinin “Fütuhatı-Məkkiyyə” adlı əsərinə yazdığı “Tavzihat”, türkcə
və farsca Divanı, bundan əlavə “Nigarnamə” və “Saqinamə” adlı əsərləri
var.
Mahir bir divan şairi olan Həmzə
əfəndinin aşiqanə şeirlərinin yer aldığı türkcə Divanı 1908-ci ildə
Tiflisdə, 1883-cü ildə İstanbulda çap olunub. Farsca divanı da
İstanbulda 1911-ci ildə nəşr edilib.
Onun
şeirləri Amasiya ətrafında, Şərqi Anadoluda, Azərbaycanda - Borçalı,
Qazax və Qarabağ türkləri tərəfindən əzbərlənib, illərcə cəzm adı
verilən zikr məclislərində xüsusi bir muğam üstə, mistik bir həyəcan və
mənəvi zövqlə oxunub.
Şeirlərində adətən Allah eşqi, Hz. Peyğəmbər sevgisi və Əhli-beyt məhəbbəti geniş yer tutub.
Nigarinin
özünəməxsus, fərdi bir təsəvvüfi yolu vardı. Nəqşibəndiyyə təriqətinin
Xalidiyyə qoluna mənsub sünni məzhəbli bir şeyx olmasına baxmayaraq
yolunun və üsulunun məlami-ələvi bir nəşvəyə sahib olması ilə diqqəti
cəlb edir.
Simpozium Azərbaycanın son dövr
divan və sufi şairlərindən olan Həmzə Nigarini beynəlxalq səviyyədə
tanıtmaq və araşdırmaq məqsədi daşıyırdı. İstər Azərbaycanda, istərsə də
Türkiyədə az tanıdılan Həmzə Nigari irsi dünya ədəbi və elmi
ictimaiyyətinə demək olar ki, tanış deyil. Qarabağdan Amasiyaya könül
körpüsü qurmasına niyyətləndiyimiz bu simpoziumun əsas mövzusu Nigarinin
həyatı, yaradıcılığı, məktəbi, mühiti ilə yanaşı Qarabağ və Nigari
bağlılığının köklərini araşdırmaq idi.
Fariz Xəlilli
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
